«Մշակույթն է, որ ազգային ինքնություն է պահում»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է ՀՀ վաստակավոր նկարիչ ՀԱՂԹԱՆԱԿ ՇԱՀՈՒՄՅԱՆԸ՝ Հաղթոն: Այս տարի լրացավ նրա վաթսունամյակը, ինչի առթիվ անհատական ցուցահանդես կազմակերպվեց Հայաստանի նկարիչների միության ցուցասրահում: Այս և այլ թեմաներ է ներառում նրա հետ մեր զրույցը:

«ՆԿԱՐՉԻ ՀԱՄԱՐ ՑՈՒՑԱՀԱՆԴԵՍՆԵՐՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ԵՆ»

-Հաղթո, բազմաթիվ երկրներում ցուցադրված նկարչի համար ի՞նչ է նշանակում շփումը հայ արվեստասերների հետ: ՀՆՄ-ում կայացած ցուցահանդեսը գոհացրե՞ց Ձեզ իր արդյունքով:
-Նկարչի համար ցուցահանդեսներն անհրաժեշտ են: Մեկ սրահում աշխատանքներն ի մի բերելն ու ցուցադրելը, մարդկանց հետ շփվելը, նրանց վերաբերմունքն իմանալը նկարչի համար անհրաժեշտ են այնքան, ինչքան երգչի կամ դերասանի համար բեմում երևալը: Երրորդ ցուցահանդեսս էր Երևանում, մեկն էլ 2010-ին ունեցել եմ Ստեփանակերտում: Իսկ Հայաստանից դուրս շատ ցուցահանդեսներ եմ ունեցել՝ մոտ երեսուներկու:
-Ինչպե՞ս է դրսի աշխարհն ընկալում հայ նկարչի արվեստը:
-Լավ է ընկալում: Ֆրանսիայում, օրինակ, մարդիկ պատրաստ են արվեստ տեսնելու, անսովոր մի բան տեսնելու այդ արվեստում, և եթե այդ անսովորը, անհասկանալին տեսնում են, չհասկանալու պատճառներն իրենց մեջ են փնտրում, ոչ թե նկարչի արվեստում: Մեզ մոտ այլ է. ամեն մարդ իր սահմանների մեջ է դիտում արվեստը և ուզում է իրեն հարմարեցնել այն: Մենք արվեստի ընկալման լավագույն ժամանակներն արդեն ապրել ենք այստեղ:
-Նկատի ունեք երևի 60-ականնե՞րը՝ հայկական ավանգարդի ծաղկման շրջա՞նը:
-Կարելի է ասել 60-70-ականները, երբ մենք ունեինք հրաշալի, կիրթ դիտորդ, արվեստ զգացող մասսա: Հիմա դա չկա: Թեպետ այսօր էլ ոմանց մեջ տեսնում եմ այն օրերի որակները, բայց ընդհանուր առմամբ մեր հասարակությունը շատ է խաթարվել վերջին տասնամյակներում: Մի տեսակ սպառողական հոգեբանություն կա մարդկանց մեջ, հոգևոր արժեքների հանդեպ մոտեցման փոփոխություն: Ժամանցային երևույթներն են այսօր պահանջված, որոնք հազվադեպ կարելի է արվեստ կոչել: Եվ ցավալիորեն այդ ընդհանուր մթնոլորտն ազդում է մարդկանց վրա, փոխում մտածողությունը, գրագետ արվեստասերները, անգամ արվեստագետները վերանում են:
-Նկարչության ասպարեզ եք մտել 60-ականներին: Արվեստաբան Մարտին Միքայելյանն անդրադարձել է այդ թվերին արված մի լուսանկարի, որում Դուք շատ համեստ կեցվածքով կանգնած եք ժամանակի անվանիների կողքին: Ինչպե՞ս հաստատեցիք, պահեցիք Ձեր ներկայությունը նրանց՝ կերպարվեստում տրամադրություն թելադրող այդ անհատականությունների կողքին:

-Շատ հետաքրքիր ժամանակ էր դա: Ճիշտ է, կային պատվախնդրություն, արվեստագետների կռիվ, պայքար, որ հատկապես դրսևորվում էր ցուցահանդեսների քննարկումների ժամանակ: Անգամ շատ մտերիմները կարող էին սուր քննադատել մեկմեկու, ամենահայտնիներին, նույնիսկ Սարյանին չէին խնայում: Դա ոչ թե թշնամանք էր, չարախոսություն, այլ արվեստի մասին ազնիվ քննարկման, ազնիվ պայքարի մթնոլորտ: Անհատական ցուցահանդես լիներ, ամբողջ մամուլը, հեռուստատեսությունն էր արձագանքում: Արվեստագետներն էին հատուկ ուսումնասիրությամբ հանդես գալիս, ու դրանով կրթվում էր նաև ժողովուրդը: Հիմա այդ ամենը չկա, ցավոք: Նկարիչները 60-ականներին միջավայր ունեին՝ մեր սրճարանը: Այնտեղ այնպիսի քննարկումներ էին կայանում, որ կարելի էր մի ամբողջ դպրոց կոչել: Բացօթյա այդ սրճարանում հավաքվում էր Հայաստանի մտավոր ուժը՝ գիտնականներ, արվեստագետներ, ուսանողներ, նաև պատահական մարդիկ: Իմ առաջին ցուցահանդեսը եղել է 1969 թվականին՝ նվիրված Կոմիտասի և Թումանյանի հոբելյաններին: Այդ ժամանակ մեր ավագ սերունդը, ամբողջ պլեադան կար: Պատկերացնո՞ւմ եք՝ ինչ էր նշանակում Սարյանի ներկայությամբ ցուցադրվել: Այն ժամանակ նկարիչների միության անդամ դառնալը միայն անուն, պատիվ չէր ենթադրում: Դու մտնում էիր մի միջավայր, որտեղ կերազեին լինել ամենաբարձր պրոֆեսիոնալները: Հիմա է, որ այդ ամենը մի քիչ արժեզրկվել է: Այդ ֆոտոն ես էլ եմ հիշում, իսկապես մեծ նկարիչների կողքին էի, դա կրթող միջավայր էր:
-Այդ արժեզրկումը, մասնագիտական քննարկումների, վերլուծությունների բացակայությո՞ւնն է պատճառը, որ Դուք տարիներ շարունակ ընդդիմադիր կեցվածքով եք հանդես գալիս Հայաստանի նկարիչների միության ղեկավարության նկատմամբ, ջանում եք փոփոխություններ մտցնել միության աշխատանքների ու աշխատակազմի մեջ:
-Իհարկե: Միությունը շատ վատ վիճակում է: Արվեստ պահպանողը պետք է լիներ միությունը: Շատերը միությունները համարում են սովետական ժամանակներից մնացած հիշողություն, բայց դա այդպես չէ: Ընդհակառակը, հիմա միությունը շատ ավելի մեծ գործ ունի անելու, քան սովետական տարիներին: Դա հրաշալի մի կառույց է, սովետական տարիներից մնացած երևի լավագույն ձեռքբերումներից մեկը՝ կազմակերպչական իմաստով: Աշխարհում շատ կան ստեղծագործական միություններ: Սա զուտ սովետական երևույթ չէ: Բայց արտասահմանյան երկրներում գործող միությունները կերազեին մեր միությունների պես բազա ունենալ, ցուցասրահներ, կոմբինատներ ունենալ: Այդ ամենը ժամանակին շատ օգնում էր նկարիչներին կենցաղային խնդիրներում: Ցավոք, այդ բոլորը մսխվեցին։

-...հարկ է նշել, որ Ձեր ասածը տեղի է ունեցել մինչև 1998-ը, մինչև ՀՆՄ ներկա ղեկավարության ի հայտ գալը։
-Ինչևէ, այսօր նյութական դժվարություններ կան։ Որպեսզի այսօր նկարիչը ցուցահանդես անի միության սրահներում, պետք է վճարի դրա համար: Մասնավոր ցուցասրահներ էլ մեզ մոտ գրեթե չկան: Մի քանիսը բացվել էին, բայց հետո փակվեցին: Ցուցասրահ պահելը հեշտ գործ չէ: Սովետական տարիներին այլ էր: Թող հանկարծ չթվա, թե ես սովետի ջատագովն եմ: Իմ ընտանիքը, այդ թվում՝ ես, շատ ենք տուժել սովետի օրոք: Պապիս՝ որպես քահանա, գնդակահարել են 37 թվին, հորս՝ որպես քահանայի տղա, ձերբակալել: Ինձ էլ է հարված հասել:
-Քահանայի թոռ լինելո՞ւ համար:
-Չէ՛, կապված 65 թվի դեպքերի հետ ու էլի ինչ-որ անհասկանալի պատճառով: Ինչևիցե: Այսօր սովետը քննադատելը պոպուլիստական մոտեցում է, բայց ես չեմ կարող չասել, որ սովետական այդ կառույցները՝ ստեղծագործական միությունները, հրաշալի բաներ էին, արվեստի, գիտության զարգացման կարևոր մեխանիզմներ էին գործում այն ժամանակ: Մեր երկիրը փլատակներից համաշխարհային մշակույթի կենտրոն դարձավ մի քսան տարում: Ամբողջ սովետական տարածքում Հայաստանն առանձնահատուկ դեմք ուներ: Հիմա խոսում ենք 60-ական թվերի արվեստի մասին: Այդ զարթոնքը պայմանավորված էր նրանով, որ մեր ժողովրդի ստեղծագործ ներուժը նպաստավոր, բեղմնավոր միջավայր գտավ և սկսեց աճել:

«ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ՝ ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ՍԱՂՄՆԱՎՈՐՄԱՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐ»

-Իսպանացի արվեստաբան Ջոզել Կադենան գրել է, որ Դուք հայ ավանդական արվեստի և նորարարության միջակայքում ստեղծագործող նկարիչ եք: Դուք և՞ս Ձեզ այդպիսին եք համարում:
-Կադենան, որի առաջարկով կազմակերպվել էր իմ ցուցահանդեսը Իսպանիայում, շատ լավ գիտեր հայ հին մշակույթը, ինչպես և դրսում ստեղծագործած հայերին՝ Սարոյանին, Արշիլ Գորկուն: Նրա համար հայտնություն էր ժամանակակից հայ արվեստը, որից ինքը շատ ոգևորված էր և ասում էր, որ ես իր համար մի տեսակ կամուրջ եմ դարձել ժամանակակից հայ արվեստը ճանաչելու հարցում: Դա իր ընկալումն է: Իսկ ես ինքս երբեք չեմ մտածել, թե ինչ դպրոցի եմ պատկանում, ում ազդեցությունն եմ կրում, ինչ ոճի մեջ եմ նկարում:
-Ձեր «Հայաստան... Մարդկության կենաց ծառը» աշխատանքում մարդկության ծագման, նրա բնօրրանի թեման ներկայացվում է Արարատ լեռան, հայկական բնաշխարհի ֆոնին: Կարծում եք, որ մարդկության նախասկիզբը, ծննդավայրը Հայոց աշխա՞րհն է:
-Վաղուց եմ այդ կարծիքին: Նման գաղափարներն ինձ միշտ զբաղեցրել են: Ես մտածում եմ, որ Հայաստանը քաղաքակրթության սաղմնավորման միջավայրն է: Իհարկե, ես դրա գիտական մեկնաբանությունները չունեի, բայց հիմա շատ ուրախ եմ, որ մասնագետները, նաև օտարազգիներն են ուսումնասիրություններ անում ու հաստատում իմ այդ տեսակետները: Ես տասնհինգ-քսան տարի առաջ էլ իմ աշխատանքներում այդպիսի գաղափարներ եմ դրել, երբ այդ գիտական ուսումնասիրությունները դեռ չկային: Այդ աշխատանքում ծառը Արարատի մյուս կողմում է պատկերված, որը, ցավոք, մեր տեսադաշտից դուրս է: Ես գիտեմ, որ Վանի շրջակայքը եղել է մեր ամենաքաղաքակիրթ միջավայրը, և համաշխարհային քաղաքակրթության սկզբնաղբյուրները հենց այնտեղ պետք է փնտրել: Ծառի սաղարթները, ճյուղերը, որ իջնում-խառնվում են հողին, ամբողջ մեր պատմությունն են խորհրդանշում, ծննդի, անմահության գաղափարը, աստվածաշնչյան ճշմարտությունները, որոնց, իմ կարծիքով, պետք է մի քիչ փոխաբերական իմաստով նայել, ոչ թե ընկալել որպես ռեալ պատմական անցքեր: Այս զգացումներով եմ փորձել նկարել:
-Անկախության տասնամյակների ընթացքում արված Ձեր որոշ գործերում պլակատի, քաղաքակական, ագիտատորական պաստառի տարրեր եմ տեսնում: Մի տեսակ կարգախոսային են այդ գործերը, նկատի ունեմ «Հրաժեշտ հայրենիքին», «Ազատությունից խելակորույս...», «Միակ փրկությունը» և նման մյուս աշխատանքները: Իմ ընկալումների հետ համաձա՞յն եք:
-Ճիշտ եք նկատել: Այսօրվա արվեստում կա այդ միտումը: Արվեստը ավելի շատ կենտրոնանում է ասելիքի, քան գեղարվեստականության վրա: Ես այդպիսի գործեր քիչ ունեմ: Բայց և բաներ կան, որոնց մասին ուզում ես ակնհայտորեն ասել: Բոլորս էլ մտահոգ ենք այսօրվա անցուդարձերով, ուզում ենք, որ երկիրը լավ վիճակում լինի, մտածում ենք, թե որ ուղղությամբ պետք է գնալ դրա համար՝ դեպի Եվրոպա՞, դեպի Ռուսաստա՞ն: Բոլորս էլ ուզում ենք խաղաղ միջավայրում ապրել: Բայց և հնարավոր է, որ սխալվեն քաղաքական գործիչները: Մենք հաճախ անձերի հետ ենք կապում ամեն ինչ: Բայց ինքս էլ երբեմն չեմ հասկանում, թե լուծումներից որն է ավելի նպատակահարմար, չար ուժերն ի՞նչ են պատրաստել մեզ համար, կա՞ն արդյոք այդ չար ուժերը, թե՞ չկան: Ես մի գործ ունեմ, որ անվանել եմ «Մոլորված անիվ»: Մեր հեքիաթներում հերոսը հաճախ ստիպված է լինում ընտրել իր առջև բացված երեք ճանապարհներից մեկը: Դրանցից մեկը միշտ տանում է դեպի անհայտություն: Ես կարծում եմ, որ մեր ազգը հիմա նման այլընտրանքների առաջ է կանգնած, և Աստված տա, որ ճիշտ ընտրություն անի, մեր երկրի համար նպաստավոր լինի այդ ընտրությունը:

«ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՀԱՐՍՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՈՒՏԱԿՎԵԼ Է ՄԻ ՔԱՆԻ ՄԱՐԴՈՒ ԳՐՊԱՆՈՒՄ»

-«Պատգամ» աշխատանքը՝ խաղողի չորացած վազի տեսքով, մարդկությանն ահազանգում է սպառնացող էկոլոգիական աղետի մասին: Սա զուտ էկոլոգիակա՞ն ենթատեքստ ունի:
-Բոլորս էլ մեր ծնողներից, ավագներից բարի, խելացի պատգամներ ենք լսել այն մասին, որ պետք է պահպանենք երկիրը: Իսկ երկիրը հո մենակ Արարատը չէ՞: Երկիրը մեր մշակույթն է, մեր կենցաղը, մեր ոգին: Այդ աշխատանքում մետաղից են պատրաստված խաղողի տերևը, լարերը: Ես ուզում եմ հուշել, որ եթե մենք այսպես անփույթ լինենք մեր իրականության նկատմամբ, կգա մի ժամանակ, որ սերունդներին խաղողի մասին ինֆորմացիան կկարողանանք տալ միայն պեղումների, արհեստական, մետաղական նյութից պատրաստված տերևների միջոցով: Մեր ժողովուրդը ստեղծող ժողովուրդ է, բայց շատ հաճախ իր ստեղծածին տեր չի կանգնում, ինքն էլ է ոչնչացնում, ուրիշներն էլ են գողանում-տանում: Մենք գոյատևում ենք այն բաների շնորհիվ, որոնք հնուց պահպանել ու փոխանցել ենք սերունդներին: Այսօր այլևս իրավունք չունենք անտարբեր լինելու մեր միջավայրի հանդեպ, քաղաքներ քանդելու, մշակույթ կորցնելու: Այսօր ծանր վիճակում ենք: Ժողովրդի հարստությունը կուտակվել է մի քանի մարդու գրպանում: Դրանց մեծ մասը չի գիտակցում, որ իրենց գրպանում ազգի հարստությունն է, և իրենք պարտավոր են այդ գումարները ծառայեցնել ազգի վիճակը բարելավելուն, մշակույթը զարգացնելուն, որովհետև մշակույթն է, որ ազգային ինքնություն է պահում: Որևիցե տրակտատով, փիլիսոփայական դրույթներով ազգի ինքնություն չես պահի, կպահես ազգի կենցաղով, պատմությամբ, մշակույթով, գիտությամբ, նաև՝ սպորտով: Ես կցանկանայի, որ մարդիկ, իրենց գումարները բանկերում նեխացնելու կամ անշունչ մետաղի վերածելու փոխարեն արվեստի գործեր հովանավորեն, որը ժամանակի մեջ շատ ավելի մեծ հարստություն է դառնում, քան հանքից հանած մետաղը:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ